جشن تیرگان یکی از معروف‌ترین جشن‌های ایران باستان است که مصادف با روز 13 تیر در سرتاسر کشور این جشن انجام می‌شود. بسیاری این جشن را به آرش کمانگیر و بسیاری به گرامیداشت تیشتر (ستاره باران‌آور در فرهنگ ایرانی و ادیان میترایی و زرتشتی) ربط می‌دهند. در ادامه با سایت ادبی هم نگاران همراه شوید تا درباره این جشن باستانی بیشتر بدانید.
فهرست موضوعات این مطلب
تاریخ دقیق این جشنجشن تیرگان چیست؟همه چیز درباره اسطوره زرتشتی (تیشتر)جشن تیرگان جشنی برای تیشتر یا آرش کمانگیر؟جشن تیرگان در مازندرانرسومات مردم ایران در جشن تیرگانفال کوزهدستبندپیام تبریک جشن تیرگانتاریخ دقیق این جشن
تاریخ دقیق جشن تیرگان در تقویم 1403 مصادف است با : چهارشنبه 13 تیر ماه
جشن تیرگان چیست؟
این جشن در گرامی داشت تیشتر (ستاره باران‌آور در فرهنگ ایرانی) است و برپایه تراداد در روز تیر (روز سیزدهم) از ماه تیر انجام می‌پذیرد.
در تواریخ سنتی تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به گزارش ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت جایگاه نویسندگان در ایران باستان بوده‌است.
موبد کورش نیکنام برگزاری جشن‌ها با استفاده از گاهشماری‌های ترادادی با ماه‌های 30 روزه را بی‌نگرشی به دانش ستاره شمری و دستاوردهای خیام و انگیزه ناهماهنگی در جشن‌ها دانسته و بایستگی نگرش به گاهشماری کشوریک و ترادادی با ماه‌های 31 روزه را یادآور شده‌است.
بهار مختاریان باور دارد که جشن تیرگان در بنیاد جشن انقلاب تابستانی در آغاز تیرماه بوده‌است، آنچنان که امروزه همه ساله در فراهان در یکم تیر ماه برگزار می‌شود و اینچنین از گذشته تا امروز به جای مانده‌است.
افزون بر این، مردم کاریزات (بخشی در120 کیلومتری یزد) نیز آن را در روز اول تیرماه، با نام «آب، تیر، ماهی» برگزار می‌کنند.
مردم مهدیشهر (سنگسر) نیز این جشن باستانی را به نام جشن تیر مُ ای سیزده در گاهشمار 22آبان همزمان با روز سیزدهم ماه اوریا گاهشماری سنگسری در کالبد جشنواره برگزار می‌کنند. در این جشن آیینی غذای ویژه ای به نام سیزده تامو پخت می‌شود.
همه چیز درباره اسطوره زرتشتی (تیشتر)
روایت مربوط به فرشته باران یا تیشتر روایت نبرد همیشگی میان نیکی و بدی (“تیشتر” در برابر “اَپوش”) است. در اوستا، تیشتر یشت (تیر یشت)، تیشتر فرشته باران است که در ده روز اول ماه به چهره جوانی پانزده ساله در می‌آید و در ده روز دوم به چهره گاوی با شاخ‌های زرین و در ده روز سوم به چهره اسبی سپید و زیبا با گوش‌های زرین.
تیشتر به شکل اسب زیبای سفید زرین گوشی، با ساز و برگ زرین، به دریای کیهانی فرومی‌رود. در آنجا با دیو خشکسالی «اپوش» که به شکل اسب سیاهی است و با گوش و دم سیاه خود، ظاهری ترسناک دارد، روب‌رو می‌شود.
این دو، سه شبانه روز با یکدیگر به نبرد برمی‌خیزند و تیشتر در این نبرد شکست می‌خورد، به نزد خدای بزرگ آمده و از او یاری و مدد می‌جوید و به خواست و قدرت پروردگار این بار بر اهریمن خشکسالی پیروز می‌گردد و آب‌ها می‌توانند بدون مانعی به مزرعه‌ها و چراگاه‌ها جاری شوند.
جشن تیرگان جشنی برای تیشتر یا آرش کمانگیر؟
ابوالقاسم اسماعیل‌پور ارتباط جشن تیرگان را با آرش کمانگیر رد کرده و معتقدند که این جشن تنها ریشه در اسطوره تیشتر ایزد و ستاره باران داشته و یکی انگاشتن آن با تیراندازی آرش در دوره‌های بعد و اولاً به دلیل مقایسه سرعت حرکت و ستیز تیشتر با تیر آرش در تیشتر یشت اوستا است.
ثانیاً به خاطر یکی انگاشتن سیاره عطارد و ستاره تیشتر، ثالثاً به دلیل یکی انگاشتن سه واژه تیشتر (ستاره شعرای یمانی)، تیر (سیاره عطارد) و تیر (سلاح) و رابعاً به دلیل ارتباط ستاره تیشتر با تیر و کمان در اسطوره‌های مصری-بین‌النهرینی به وجود آمده‌است.
به باور اسماعیل‌پور تیرگان را می‌باید تأثیری از نجوم مصری و بین‌النهرینی و جشن آغاز سال نوی مصری در ماه تموز به دلیل طغیان رود نیل، در ادیان میترایی و زرتشتی دانست.
اما برخی از پژوهشگران استدلال می‌کنند که داستان آرش کمانگیر با ایزد ویشنو در ریگودا دارای یک ریشه هستند و در پیوند با دوران یگانگی اقوام هند ایرانی هستند.
چرا که ویشنو خدایی هندی و آرش کمانگیر خدایی انسانشده، نقش یکتایی را ادا می‌کنند. یکی سرزمین خدایان را به دست می‌آورد و دیگری پهلوانی است که سرزمین ایران را از دست تورانیان رها می‌کند.
همچنین سلاح خدای ویشنو همانند آرش کمانگیر کمان است. و به دلیل وجود این داستان در ریگودا دیرینگی این داستان دسته کم به پنج هزار سال می‌رسد. و نمی‌توانسته از اقوام دیگری به اسطوره‌های هندو ایرانی آمده باشد.
جشن تیرگان در مازندران
در مازندران نیز جشن تیرگان با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می‌شود. بر پایه گاهشماری باستانی مازندران شب سیزدهم تیرماه از ماه‌های گاهشماری مازندرانی که با تیرماه خورشیدی دگردیسه است جشن تیرماه سیزه شو در مازندران برگزار می‌شود.
این جشن را تیرگان نیز می‌نامند چون سیزدهمین روز هر ماه کهنه و گذشته نیز تیر نامگذاری شده‌است و همزمان شدن نام روز با نام ماه را به عنوان تیرگان جشن می‌گیرند.
رسومات مردم ایران در جشن تیرگان
این جشن در کنار آب‌ها، همراه با بزم‌هایی وابسته با آب و آب‌پاشی و آرزوی بارش باران در سال پیشِ رو همراه است و همچون دیگر جشن‌هایی که با آب در پیوند هستند.
مردم در این جشن با پاشیدن آب به یکدیگر، آرزوی باران و دوری از خشکسالی می‌کنند.
در برخی سامان‌ها و بومسارها مانند فراهان صدها سال است این جشن به شیوه با شکوه در آغاز تیر برگزار می‌شود. یکی از مناسک ویژه در جشن تیرگان فراهان رسم آب پاشان است که با آرزوی بارش مطلوب باران در سال پیش رو، برگزاری فال کوزه و دستبند تیر و باد همراه است.
فال کوزه
یکی دیگر از رسموات جالب و باستانی جشن تیرگان «فال کوزه» (چکُ دولَه) است. روز پیش از جشن تیرگان، دوشیزه‌ای را برمی‌گزینند و کوزه سفالی سبز رنگ دهان گشادی به او می‌دهند که «دوله» نام دارد، او این ظرف (آوند) را از آب پاکیزه پر می‌کند و یک دستمال سبز ابریشمی را بر روی دهانه آن می‌اندازد آنگاه «دوله» را نزد همه کسانی که می‌برد که آرزویی در دل دارند و می‌خواهند در بزم «چک دولَه» باشندگی کنند و آن‌ها چیز یا پیکرک کوچکی مانند انگشتری، گوشواره، سنجاق سر، سکه یا مانند این‌ها در آب دوله می‌اندازند.
سپس دختری را به زیر درختی همیشه سبز چون سرو یا مورد می‌برد و در آنجا می‌گذارد. در روز جشن تیرگان و پس از بزم آبریزان، همه کسانی که در دوله چیزی انداخته‌اند و خواهش و آرزویی داشته‌اند در جایی گرد هم می‌آیند و دوشیزه، دوله را از زیر درخت به میان گروه می‌آورد.
در این فال‌گیری بیشتر بانوان باشندگی می‌کنند و سال خوردگان با نوایی بلند به نوبت ترانه‌هایی می‌خوانند و دختر در پایان هر ترانه، دست خود را درون دوله می‌برد و یکی از چیزها را بیرون می‌آورد، به این گونه خاوند (صاحب) آن چیز درمیابد که ترانه خوانده شده ز آن خواهش، خواسته و آرزوی او بوده‌است.
دستبند
در آغاز جشن پس از خوردن شیرینی، بندی به نام «تیر و باد» که از 7 ریسمان به 7 رنگ دگردیسه بافته شده‌است به دست می‌بندند و در باد روز از تیرماه (9 روز دیگر) این بند را باز کرده و در جای بلندی مانند پشت بام به باد می‌سپارند تا آرزوها و خواسته‌هایشان را به فرنام پیام‌رسان به همراه ببرد.
پیام تبریک جشن تیرگان
هر آیینی راوی سرگذشت جمعی و مدنیت تاریخی است
جشن دیرپای تیرگان در فرهنگ عامه پاسداشت زایندگی طبیعت و فراوانی نعمت و در فرهنگ اساطیری نکوداشت وطن پرستی آرش است
جشن تیرگان مبارک
در سالروز کمان گرفتن آرش
آرزو می کنم تا ابد ایران عزیزمان
همچون دوران باستان بر پهنه گیتی خوش بدرخشد
و خط مرزهایش حفظ و ایرانیان در هر کجای جهان
پاینده باشند
جشن تیرگان مبارک باد
در این جشن با شکوه باستانی
دل تان گرم
تن تان سالم
زندگی تان پر فروغ و روشن از عشق و مهر باد
روز خردادگان خجسته باد
روز تیرگان را جشن می گیریم
به پاس غیرت ایرانی
و گرامیداشت خون پاک و اصالت ناب نهفته در رگ های هر مرد و زن ایرانی
این جشن باستانی که نشان از تمدن و فرهیختگی اجداد ما دارد
بر شما مبارک باد
فرا رسیدن 13 تیر ماه
سالروز کمان کشیدن آرش و جشن تیرگان
که نمادی از وطن پرستی ایرانیان است
بر شما ایرانی هم وطن تبریک و تهنیت باد
جشن تیرگان یادآور غرور است
یادآور عشق به وطن و نهایت میهن دوستی ایرانیان
فرا رسیدن این خجسته روز بر تو مبارک
جشن تیرگان
روز جشن کمان کشیدن آرش است
و تیری که از فراز دماوند پرتاب شد
تا ابد خاری در چشم دشمنان ایران زمین باشد
جشن تیرگان مبارک باد
فرا رسیدن جشن تیرگان
سال روز پرتاب نیرومندانه تیر از سوی آرش کمانگیر برای تعیین مرز ایران زمین
و روز پیروزی ایزد تیر، نگهدارنده باران و باروری بر خشکسالی
بر زرتشتیان نیک آئین
و همه ایرانیان خجسته باد
پیشنهاد ما این است که از دهم تا سیزدهم تیرماه به بهانه روز تیرگان شاد باشیم…
تیر برو باد بیا غم برو شادی بیا
محنت برو روزی بیا خوشه مرواری بیا
*روز تیرگان، یعنی همان شب سیزدهم تیرماه را روز مخصوص سیارۀ تیر همان عطارد می‌ناميدند
*عطارد را در گذشته به نام «تیر» نیز می‌شناخته‌اند.
معنای آن «نافذ در امور» و دبیر و کاتب نامیده اند.
عطار در علم احکام نجوم يونانى ، رب روز چهارشنبه است.
*یونانیان وی را هرمیس ، یعنی مفسر اراده خدایان و حامى بازرگانان می نامیدند.
نام های دیگر عطارد : تیر. زادوس . زادوش . زاودش).
روز قلم با جشن تیرگان و به رسمیت شناختن کاتبان به وسیلۀ هوشنگ در ارتباط است.
۱۰تیر در تقویم ایران باستان جشن تیرگان است.تیرگان روزی است که در اساطیر ایران آرش کمانگیر،از بلندترین نقطه البرز که دماوند است برای تعیین مرز ایران کمان کشید.ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه گفته تیرگان روز بزرگداشت مقام نویسندگان بود.برخی۱۳ تیر را نیز روز تیرگان می‌دانند. پس چه آن چه این، جشن تیرگان مبارک ایران زمین
جشن بود و رقص بود و زندگی بود و خنده بود و شادی…
تیرگان بود و مهرگان بود و آبانگان؛
آذرگان و بهمنگان و اسفندگان و فروردگان و اردیبهشت گان و خردادگان…
سده بود و سوری و سروش…
فقط در سال یکبار گریه می‌کردیم، آن هم برای چیرگی کینه و سنگدلی بر پاکی و سوگ سیاوش!
مُردگانمان را هم با سوگنامه سیاوش که نماد وفاداری بود، به خاک می‌سپردیم….
ما همیشه بلندترین تاریکی سال یعنی یلدا رو به هم تبریک میگیم
ولی فراموش می‌کنیم طولانی ترین روشنایی سال رو تبریک بگیم
اول تیر ( جشن تیرگان )
طولانی ترین روز سال بر شما مبارک